|
ALTABIZKARKO KANTA (Molde zahar eta berriz jokatu behar da. Antzerki honek ez du egitura hertsi bat. Pastoral zaharren aidea eman nahi izan zaio aldiz; horregatik dantza eta musika ezarri. Baina, era berean, gaurko molde librean joka liteke, irudimenaren arabera.) I (Taularen gainean eta hiru toki desberdinetan kolore desberdinetako argiak pizten dira. Hiru abanderatu azaltzen dira, argi bakoitzean bat, ezkerretik hasi eta honela: Frankoa, Baskoia eta Musulmana. Bitartean ahots bat entzuten da.) ABOTSA: Agur, ikusle eta entzule estimagarriok; berriro ere gure gertaera taula gainera ekartzen dute, azalpena jokalari batzuen eskuan utziz... Ez gara harritzen, lehendik ere hala moduan azalduak izan gara, pastoraletan bereziki: «Karlomagno eta hamabi pareak», «Roland», etabar... Liburuetan, zer esanik ez dago, kanta epikoak hor ditugu; baina gehienetan egia baztertua izan da. Garaiko idazle Frankoek idatzi zuten «Vita Caroli», eta zer esanik ez Errolanen historia, eta beste askoren iturburu izan dira. Baina urteak ez dira alferrik pasatzen, eta egiari, hautsa astinduz, argi egin diote. Iragan mendean idatzia izan zen «Altabizkarko Kanta», eta zer esanik ez XX-garren mendeko Historia azterketak portu onera eraman gaituela... Jokalari hauek urrutirago doazela diote, gaurko idaz-lanetan oinarrituz, gaurko ikuspegitik gertakizunak begiratuz... Arraioa! Entzuleok, hori zuen esatekoa da. (Ahotsa isiltzean, argiak itzaltzen dira.) II (Taula poliki poliki argitzen da, eta honako pertsonaia hauek ikusten dira: alde batean, Suleiman eta Al Husain zutik; beste aldean berriz Karlomagno eserita, eskuak mahai gainean dituela, eta Roland eta Eggiar zutik. Horien atzean, egungo jantzian, musikalariak eta narradoreak, Luzaideko dantzarien jantziz apaindurik.) KARLOMAGNO: Emaidazue atzeneko burrukaren berri. Nere soldadutzaren gora beherak jakin nahi ditut. EGGIAR: Ene Enperadorea, Sajondarren aurka hilak gutxi izan ditugu, Witerkin Sajon buruzagiak arras ikaratuta ihes egin du. KARLOMAGNO: Eta jakin al duzue non izkutatu den? EGGIAR: Bere inguruan ibilitako gudari batzuk espetxeratu ditugu, eta hitzegin dute esanaz Dinamarkara gordetzera ihes egin duela. ROLAND: Ene osaba Enperadorea, Sajonia guzian zure agintza ezarri dut, festak antolatu ditut plaza nagusietan. Nahi bait dut gure Enperadorea plazetara iristen denean denok oihukatzea esanaz «Gora. Karlomagno Enperadorea, Europa eta Erlijioaren salbatzailea». (Solasa bukaturik jendeari begira gelditzen dira. Beste aldean musulmanak solasten dira.) HUSAIN: Gure elkartearen fruitua ona izan da; lehen burrukan, Cordobako Emirraren soldadutza zafratzea... SULEIMAN: Eta gainera Tha-Laba buruzagia bahitua daukagu; baina ez uste izan Emirrarekin hemendik aurrera bake haundirik izango dugunik. HUSAIN: Bai, nere kezka hori da, baina ez gara hain ahulak; Ipar aldeko musulman gobernari guziak bat eginik gaude. SULEIMAN: Bai, hori egia da, baina... gure indarra Cordobako Emirrarenarekin konparatuta hutsa da... Eta jakingo du laister Tha-Laba bere buruzagiari gertatutakoa. HUSAIN: Bai, laguntza aurkitu behar dugu. Emirraren soldadutza etortzen bada, azkar zafratuko gaitu eta beldur naiz haren zigorrari. SULEIMAN: Horregatik gure begiak Ala-ren izenean urrutira zabaldu behar ditugu eta laguntza eskatzera Europara joan, Karlomagno gana. Karlo-Magno betidanik Emirraren etsaia izan da. HUSAIN: Arrazoi duzu, behar dugu berarekin solastu. SULEIMAN: Azkar partituko naiz, eta bitartean Zaragozako gobernari uzten zaitut. Matruh eta Aishun nere bi semeak, Tha-Laba bahitua, eta gure zalditzan dauden gudaririk onenak nerekin eramango ditut. (Solasa bukaturik, pastoraleko moduan muxikarekin taularen erdian bira bat emanaz, Al Husain ateratzen da eta Suleiman Karlo-Magno dagoen tokira joaten da. Honek altxatuz errezibitzen du.) SULEIMAN: Agur, Ala-ren izenean, Europako Enperadore. KARLOMAGNO Agur, Jainkoaren izenean, Zaragozako gobernari. SULEIMAN: Esatera heldu nauzu, Auñamendi inguruko musulmanak elkartu gerala Cordobako Emirraren aurka. Lenbiziko batallan honen soldautza zafratu dugu eta Tha-Laba menperatu. KARLOMAGNO: Zure hitzak entzutean, nere bihotza taupadaka pozez hasten da; jarrai zazu zure kontakariarekin. SULEIMAN: Elkarte hortan bildu garen Gobernari guzien izenean esatera heldu nauzu Enperadore onartzen zaitugula, Bartzelonatik Zaragozarainoko hiri guzietan. Gure borondate onaren lekuko Tha-Laba buruzagia zure menpean oparitzat uzten dizut. KARLOMAGNO: Eta horren ordainez esan beldurrik gabe zuen nahia zer den. SULEIMAN: Cordobako Emirraren beldur gara, soldadutza bialduko ote duen gu desegitera. Hau gerta ez dedin, Ala-ren izenean eta gurean zure soldautza harrigarriarekin Zaragoza aldera etortzeko eskatzen dizut. (Solasa bukaturik, Suleiman jendearengana hurbilduz mintzatzen da; gainerakoek, zutiturik jendeari bizkarra ematen diete.) SULEIMAN: Iritsi zait garaia Auñamendiran ertz batetik bestera printzego bat sortzeko, eta neri tokatzen zaidan mailan han esertzeko. Nere nahia betetzeko kristau zakur hauetaz baliatuko naiz. KARLOMAGNO: (Suleimanek, solasa bukatzean, jendeari bizkarra ematen dio; momentu berean, bira emanaz, KARLOMAGNO honela mintzo da.) Sajona nereganatua dudala, horra non azaltzen zaidan Inperioa haunditzeko aukera; aitzakia honekin inguruetako hiri nagusi batzuetaz jabetuko naiz. Eta Akitania Auñamendiren hego aldera zabalduka dut. (Karlomagnok bere baitako pentsamoldea azaldu ondoren, eszenarioko argiak itzaltzen dira.) III NARRADOREAK: (Xuberoako maskaradetan bada zati bat non zorrozkileroek jaunari ezpata zorrozten diotena. Horiguzia dantza eta bertsoz egiten da. Hemen berdin, baina esankizuna aldatuz.) Musulmanek pakto bat Karlomagnorekin. Orain zer pasako den inortxok ez jakin. Penintsula aldera bidez zuten ekin. Ez dago bromarikan haien armarekin. Abiatu dira bi zati eginikan. Armadaren erdia Bartzelonatikan. Ta Karlomagno bera Baskoniatikan. Zaragoza jo nahi du Ibañetatikan. Soldautza haundia ari da azaltzen. Zingurriaren gisan Nafarroan sartzen. Baina hango jendeak zer duen pentsatzen: Zer ondoren datorren dirade kezkatzen. (Narradoreak, dantzatuz, eszenatik ateratzen dira. Xirularen doinuz dantzatzen dute.) IV (Musikarekin, Eneko eta Ximena sartzen dira.) XIMENA: Ene senar maitea, gertakizun horiek direla medio kezkaturik aurkitzen zaitut... Ez al duzu aterabiderik aurkitzen? ENEKO: Egoera honetan pentsamendu hauek uxatzea ez zait xamur egiten. XIMENA: Egia diozu... Baina uste al duzu etorriko direla? ENEKO: Ez dakit, Ximena, baina etorkizun onik ez espero horiengandik; alde batetik frantsesak, inperioa eta erlijioa ikurrin bezala hartuz, eta bestetik musulmanak, Zaragozako gobernaria buru dutela. Gure lurretara bi arrano sartu dira... Gure Nafarroa horien esku... ez dut pentsatu nahi ere. XIMENA: Aspaldidanik dabiltza Zaragozako musulmanak inguruak menperatu nahirik, eta horretarako azeri-jokoetaz baliatzen dira. Gure kristautasuna ezin omen dela onartu! ... Tudelatarren Beni-Fortun buruzagia mahometano bihurtu denez, bakea omen dute, horrelako esamesekin dabiltza. ENEKO: Ez da kontu polita, Ximena, erlijioa ahoan eta odola eskuan; hori da horien jokoa. Egia bakarra hauxe da, arrai haundiak ttikia jaten duela bere sabela betea edukitzeko, eta gu erresuma ttikia izaki... zatituak gainera. XIMENA: Elkarrenganako ezin ikusiak ematen duen ahuleziaz gainerakoak ederki baliatzen dira. ENEKO: Gure jokoa ez badugu aldatzen... horrelako gertakizun askoren aurrean aurkituko gara... bai orain, bai gero ere. (Neska zerbitzaria musikarekin sartzen da.) NESKA ZERBITZARIA: (Enekorengana hurbilduz mintzo da.) Eneko, zuen seme Arizta eta Otsoa mezularia atean daude. ENEKO: Sar daitezela. (Neska zerbitzaria musikarekin irtetzen da eta musika berarekin Arizta eta Otsoa sartzen dira.) ARIZTA: (Ariztak bere gusaroak agurtzen dituen unean Otsoa jendeari begira gelditzen da.) Agur, ene aita eta ama. GURASOAK: Agur, gure seme Arizta. OTSOA: (Berriro musika entzuten da, eta Otsoa Enekorengana hurbilduz.) Agur, Eneko, Jaun buruzagia. ENEKO: Agur, Eneko; nolatan dira berriak. OTSOA: Donibane Garazi eta Baigorri frankoek bereganatu dituzte; jendeak mendietara ihes egin du, gizonezko gehienak beren lanetan mendian baiziren. Hortaz baliatuz harrapatu dituzten ontasunak hartuz aurrera jarraitzen dute. ARIZTA: Laister Altabizkarko lepoan izango dira; ikusgarria benetan, kontatzeak ez du pena balio... zer nahi kolorezko banderak... zer tximistak ateratzen diren haien armetatik. ENEKO: Altabizkarko lepoa dute pasabide bakarra, hortik bi egunera Iruñearen aurrean aurkituko dira, eta Baigorri eta Donibanen hori egin badute, ez dute bide hobea eramango Iruñea eta Lizarrakoek. OTSOA: Dituzten armekin eta dihoazten modura, ez dut uste gogo haundirik izango dutenik hemengo baso eta mendietatik ibiltzeko; momentu hontan Isaban salbo ginateke. XIMENA: Buruz ez badugu jokatzen, txoria arranoaren atzaparretan bezala aurkituko gara. ENEKO: Gu baino okerrago oraindik Iruñekoak eta Lizarrakoak. Bi buruzagiei behar zenieteke ahal bezain azkar adierazi, jakin dezaten hemengo gertakizunaren berri. ARIZTA: Berriro partituz hemengo berriak eramango dizkiegu. Iruñean eta Lizarran jakin gabe ez daitezela egon, eta denbora izan dezatela defentsa preparatzeko. XIMENA: (Bere semearengana hurbilduz.) Kontuz ibili, Arizta. (Otsoarengana hurbilduz honela dio.) Otsoa, zaindu zaidazu semea; gaztea da oraindik, badakizu 18 urtetan begiak ez daudela zorrotz ez belarriak erne ez eta sudurrean behar aina usain ere. Zu zaitugu etxe honetako gudari onenetakoa. OTSOA: Ximena, ez beldurrik izan, zure semeak txepetxaren trebetasuna, basurdearen usaina eta arranoaren begi zorrotza ditu. (Antzeslariak musikarekin ateratzen dira, taulahutsik utzirik.) V (Iruñean bizitzak jarraitzen du; heldu zaien erasoaz ez dira jabetzen. Gaua da, Jauregiko gela; suasleak lanean ari dira, alaitsu ari dira, giroari doazkion kantak kantatuz.) NESKATXEK: (Larraungo epistolak kantatzen dituzte.) Mami jaleak dira Errazkingoak. Zapata orpo-makurrak, Albisukoak. Gezurrontzi zikinak, Baraibarkoak. Sardin-jantzaileak, Iribaskoak. Saskigile-kumeak dira Allikoak. Bide-txior-jaleak dira Astizkoak. Beti enbotto dira Oderizkoak. Gona nabartxoekin hor Madozkoak. Neska beltxarenak hor Mugirokoak. Hoiei dagozkienak hor Arruizkoak. Galtza-gorriak dira Aldazkoak. Gona-petral-luzeak, Etxarrikoak. Neska luzituak, Lekunberrikoak. Titi-haundiak dira Uitzikoak. Beti amorez daude Gorritikoak. Beti alargun dira Azpirozkoak. Lezaeten dago koskail-herria. Hantxe akabatzen da kanta guzia. (Emakumezkoek epistola kantatzen bukatu bezain azkar, mutil-datza dantzatuz mutilak eszenara sartzen dira; poliki poliki, dantzan parte hartugabe, emakumezkoak inguruan jartzen dira. Dantza bukaturik, neska-mutil bikoteak modu honetan kantatzen dute, zenbaitetan dantzatuz.) BIKOTEEK: a) Neure senar tontosko arto jale haundizko zazpi talo behar ditu otorduan jateko. b) Neure emazte Balendin kata usaia deragin hortzak galdu ditun eta hire pertzak egin din. d) Neure senar baldarko laister ez da deustako alorrean landa zagun txoriak haizatzeko. e) Neure emazte hankarin ttotta non dan badakin bi begi gorri hoiekin deabrua dirudin. f) Zu senar, ni emazte elkarrekin hil arte dantzan hautsak harrotzeko oraindik nahiko gazte. g) Txingo, txango, rai-tarrrau umore ona duk hau! Iraun beza gaur ta bihar iraun egun eta gau. (Jolasa bukaturik, argia poliki poliki itzaltzen ari dela nabari da. Suasleak mutilekin dantzatuz eszenatik ateratzen dira; Oneka bakarrik gelditzen da, eta publikoaren artetik Ariztak honela kantatzen dio.) ARIZTA: Zure ikustera jiten nitzauzu, nolaxe zira maitea. Bizi luze bat desir derautzut dohain ederrez betea. Bai eta ere denen buruan paradisuan sartzea. ONEKA: Eskerrikasko, adiskidea, ongi etorri zarela. Mingaingo hitza bihotzak balu zer amodio fidela. Orduantxe to erran nezake zure-zurea nintzela. ARIZTA: Xurian xuri, gorrian gorri zoragarria zerade. Orain berean jar banindadi bi erresumaren jabe, horiek oro deus ez litzake xarmangarria zu gabe. ONEKA: Kantuan kantu, xixtuan xixtu oi mintzoaren ederra. Hain ongi mintzo, zu zara segur nik entzun dudan bakarra. Hola segituz badut beldurra bilduko nauzun hondarra. ARIZTA: Xarmangarria, ikus ezazu kanpoan gaizki naizela. Eskuño batez tira nezazu zure ganbera hortara. Segeretuan nahi derautzut kondatu ene manera. ONEKA: Barka zadazu ez baderautzut hedatu nahi eskurik. Nik egundaino ez dut fidatu ene ganberan gizonik. Fidatu diren gaixoan ganik berri gaixtoak entzunik. ARIZTA: Ene maitea, fida zaitezke bihotza lano utzirik. Nik proposatzen baldin badautzut zure gogozko ez denik, Zeruko Jaunak etzaidala utz istaño baten bizirik. ONEKA: Dudarik ez dut kanpo hortatik leialki mintzo zarela. Bainan ez dakit ez zaren flako ni flako naizen bezela. Ez nuke nahi ene ganberan Jainkoak puni zaitzala. (Oneka azken bertsua kantatzen ari den bitartean, Arizta taulara igotzen da, eta biak eszenatik elkarrekin irtetzen dira.) VI (Fortun-Garces, Oneka, Eneko, Arizta eta Otsoa muxikarekin sartzen dira.) FORTUN-GARCES: Azken agurra egiteko garaia etorri da; gure Iruñearen egoera tristea ikusi duzue. Atzo alaitasunez, gaur berriz... honela, joan-etorriak, beldurra, malkoak eta ikara jendearen baitan nabarmentzen dira. Emakumezko, zahar eta haurrak mendietan izkutatzeko agindua eman dut, burrunda hau pasa arteino. OTSOA: Zure neurriak ongi iruditzen zaizkit... Baina atzerritar horiek zer nahi dute hemen?... Iruñeara sartu gabe pasa zitezken bada... FORTUN-GARCES: (Itxaropenik gabe.) Ai, ai, Otsoa, Jainkoak zure hitzak entzun ditzala, baina... Zuk esan duzun bezela heldu badira frankoak eta musulmanak elkarturik, ez uste izan momentu hau galduko dutenik gure Iruñea menperatzeko. ARIZTA: Betidanik, Ipar aldetik Akitandarrak eta Hego aldetik Musulmanak gu borrokatu nahian dabiltza, eta oraindik, Jainkoari esker, nere hemezortzi urtetan ez dut horien uztarririk ezagutu. OTSOA: Ez, Arizta; ahaleginduko gara gure atzetik datozenei ere horrelakorik ez gertatzen. Ni hemen geldituko naiz... Fortun-Garcesen ondoan burrukatuko dut... Arizta, mezularitza egin zazu; joan Lizarrara zure osaba Semeneitzen gana eta han egon berriak jakin arteino. FORTUN-GARCES: Otsoa, mila esker ematen didazun atseginarengatik. Eneko, Arizta, entzun zaidazu: gorde nere alaba etsaietatik, eta eraman zurekin. (Bere alaba besarkatuz.) Agur, Oneka, ene bihotzeko alaba bakarra, Ariztarekin joan zaitez. ONEKA: Ez, aita, zu hemen gelditzen bazera zurekin geldituko naiz. Zure ondoan burrukatuko dut. FORTUN-GARCES: Ez, alaba; agindua eman dut emakumezkoak izkuta daitezen... Zuk besteak bezela obeditu behar didazu. ONEKA: Zure esana beteko dut... Baina, aita, zure osasuna zaindu; zu bakarra zaitut munduan. Berriz nahi baizaitut irribarrez besarkatu, eta ez malkoetatik hil-malkoak ixuriz. ARIZTA: Fortun-Garces jauna, egon lasai zure alabaz. Oneka, hain maite dudana, portu onera eramango dut. Eta segur egon etsaiek ez dituztela gure gorputzak bizirik harrapatuko. (Solasa bukaturik argiak itzaltzen dira, baina une berean beste aldetik odol tankerako argi gorria pizten da. Oneka eta Arizta han larriduraz beterik aurkitzen dira.) ONEKA: Aitarengandik urruntzeak bihotza lanbroz betetzen dit. ARIZTA: Oneka, ez zaitez larritu, zure bihotzeko lanbroa joango da, horregatik nago zurekin. ONEKA: Bai, lasaitasuna ematen didazu, baina ez da nahikoa. Iruñea etsaiez inguratua dago, ni iluntasunez nagoen bezela. ARIZTA: Iluntasunak berekin ditu txarrak eta onak; momentu honetan etsaiaren izkutuan ibiltzen laguntzen gaitu. ONEKA: Zuhaitzen itzala nabaitu edo piztien hotsa entzutean, etsaiak dabiltzala iduritzen zait. ARIZTA: Ez da harritzekoa, hain gutxi ibili zara gauez; baina Oneka, jakin ezazu hau: gu sortzen ikusi gaituen lur hau, gure Amalurra etsaiak oinkatzen eta bortxatzen ari direnean, iluntasuna eta izkutua izaten dira lagun. Horien babesean burrukatzen dira herri zintzoak. ONEKA: Oraingoan zerbaitetan fedea izan beharko! (Solasa bukaturik, eta Ariztak jendeari atzea emanaz, Onekak honela kantatzen du.) ONEKA: Gerla gerla eta sua, etorkizun larri iluna. Hurbil dago gaua, azkar doa eguna; oinazetan deseginen da nere barne-maitasuna. Nora nondik eta nola gure herriaren urratsak, bihotzaren poza, odolaren deiadarrak. Bakardadea dugu lagun eta atarian egun oroz tristura. Gerla, odola eta gerla, urrun ihes egin beharra. Hurbil dugu etsaia eta begietan negarra. Betiko deseginen al da gure Nafarroa zaharra? VII (Nafarrak musikarekin sartzen dira eta taulan beren lekuan jarriz honela mintzatzen dira.) OTSOA: Gudari lagunok, badakizue frankoak eta musulmanak gure lurretaz jabetzen ari direla. Sartzen diren leku guzietan jabetzen direla hango ontasuri guziaz. Ez dute emazte ez eta haurren axolarik. Hil, erre, hartu, gorputz bortxaketak egin; holakoak dira horien joka moldeak. DENEK: (Hau gudari denek batera esan bezate.) Burrukatu dezagun, bai eta hortakoz gure odola isuri behar badugu ere. FORTUN-GARCES: Nere aldetik ematen dizuedan agindua hauxe da: aurrera egiten badut jarraiki neri, atzera egiten badut hil nazazue; hiltzen banaute, bedeinka nazazue. DENEK: (Berriro lehengo modura:) Burrukatu dezagun, bai eta hortakoz geure odola ixuri behar badugu ere. (Nafarrak bataila egiteko prestatzen ari diran bitartean, Frankoak beste aldetik sartzen dira, musika berezi batekin. Karlomagno bazter batean geldituz, besteak batailarako prestatzen dira.) ROLAND: Gudari lagunok, orain dugu momentua geure Inperioa zabaltzeko. Gure aspaldiko ametsa beteaz, Akitaniak behingoz Auñamendiak bere babespean hartuko ditu. Gudari lagunok, Gora Karlomagno handia! DENEK: (Gudari frankoek goraki oihukatzen dute.) Gora Karlomagno, Europako Enperadorea! (Gerla egiten dute. Gerla bukatzean, frantsesak musikarekin ateratzen dira. Musika bukatu gabe, Nafarrak beren hilak dauden tokira doaz. Musika amaituz doan era berean, Oneka erdiko baten azpian jartzen da, eta poema errezitatzen du.) Isilik daude harriak isil-isilik udazken guzia isilik garrasirik latzenak isilik arrano goitarra eta zezenaren marrua... Lehen parabisuko zelai zabal haietan kantuz zebiltzen libertatearen semeak, erreinu bat eskuen artean eta irudimenean askatasun amets mugarik gabeak. Baina otsoak pasa zirenean gero pasa ziren azeri eta zakur amorratuak. Parabisu desiatu hartako zelaietan ximeldu egin ziren loreak eta lehortu belar gozoak belar gozoen zuztar usain eta landareak... Isilik daude harriak isilik haizea etxe eta kaleak, isil-isilik daude berriro gauza guztiak udazkenean. VIII NARRADOREAK: Karlomagnok Iruñea zuen menperatu eta herriko agintza beretzako hartu: Bere armadarekin orain da prestatu Zaragoza aldera dira abiatu. Karlomagno pasatzen dan bide bazterrak husturik uzten ditu, sua eta garra. Batzuk gurutzeturik, besteei egurra Nafartarren artean zabalduz negarra. Suleimanek bialdu du mezularia Zaragoza aldera nola den abia. Bertan prestatzeko festa bat haundia Karlomagnori egitako ongi etorria. IX (Gudari mahometanoak musikarekin sartzen dira. Al Husain gobernaria aulki batean esertzen da.) AL HUSAIN: Soldadu lgunak, badakizue soldadutza frankoa nola heldu den... Suleimanek mezularia igorri du esanez: «Karlomagnoren laguntzarekin Iruñeaz jabetu gara. Zaragoza horretan Karlomagno eta bere soldautza errezibitzeko festa haundiak prestatu». Lagunak, zer derizkiozue? MUSTAFA: Nik, Alaren apeza eta Mahomaren jarraitzaile naizenez, Suleimanek egindako tratua ezin dut onartu, eta gainera gure erlijioak ezin du ontzat eman Zaragoza honetan horiek sartzea, Suleimanek nahi duen bezala. Alaren haserrea gure gain eroriko da. Alaren lur hau tratu zikin baten bidez kristau oinek zanpatzea ikaragarrizko sakrilejioa izango litzateke. SOLDADOA: Ala, Ala, zaindu gaitzazu... Al Husain, zu zara gure agintari, zure hitza guretzat agindu da. AL HUSAIN: Eskerrikasko, lagunak, ahaleginduko naiz auzi hau portu onera eramaten. Gure apezak dioenez, gerla hau saindua da... Gu Alaren zerbitzari bakarrak gara eta ez beste inorenak. Horregatik hobe burrukan hiltzea ez zakurren menpean egotea. Alaren izenean, ez diegu Zaragoza honetako aterik irekiko; sartzez, gure gorputz hilen gainetik izan beharko. Mustafa, apez zarenez gero egin dezagun otoitz. MUSTAFA: (Profetaren moduan keinu haundi batzuk oihuka eginaz.) Ala!... Zatoz gu laguntzera! Zinaurriak bezela etsaiak bultzaka heldu zaizkigu gure lurretara; Zaragoza gure hiri hau laister izango da kristau madarikatuz inguratua. Baina ez gara beldur... gurekin dira Ala eta Mahoma bere profeta. Orain beretik lotu gakizkion denok gerrari... gerra hau saindua da. ALA!, gerra honetan hiltzen dena zure zeruan sar dezazula eskatzen dizut. Zenbat etsai hil, hainbat sari ederragoa izango dugu... Hil, beraz, etsaiak! Hil, hil, hil! DENEK: Hil, hil, hil, hil!! MUSTAFA: Moztu horien lepoak, zulatu horien tripak, puskatu horien hankak eta besoak. DENEK: Hil, hil, hil, hil! MUSTAFA: Errotik atera horien bizarrak, horien begiak eta horien barrabilak, eta denak bota zakurrei jateko. X (Musulmanak gerra egiteko prest daude; neska zerbitzariek mahai eta aulki batzuk eszenarioan jartzen dituzte. Frankoak musikarekin sartzen dira.) KARLOMAGNO: (Haserrez beteta.) Suleiman jauna, eman didazun hitza ez duzu bete, eta horregatik Zaragozaren aurrean ate itxiekin aurkitzen gara... eta gainera irekitzeko asmo haundirik gabe... Gertakizun honen esplikazioa emaidazu. SULEIMAN: Ene jaun Enperadorea, nere gorputza harridurak hartuta dago. Honera iritsi bezain laister bi mezulari igorri ditut, eta erantzuna... dardoaz hildako bi gorputz izan da. ROLAND: Ene osaba Enperadorea, egia esaten du; nere begiekin bi mezulari hilen gorputzak ikusi ditut. SULEIMAN: Karlomagno haundia, markako gobernari guziek zu onartzen zaitugu. Nere ordez utzitako Al Husein honek bakarrak traizionatu gaitu. KARLOMAGNO: Soldadutza honekin Zaragoza menperatzeak gastu haundiak ekarri al litzake? EGGIAR: Harresia ikaragarria da, baina horren atzean zenbaterainoko indarra dagoen jakin behar. SULEIMAN: Indar haundirik ez dago, eta nahiz barrura sartu ez, gosez setiatzen baditugu, ene enperadorea, zure oinetara makurtuko dira. KARLOMAGNO: Berriro kaso egingo dizut. Nere komandant zintzook, prestatu soldadutza Zaragoza hau menperatzeko. (Solasa bukatu eta Eggiar eta Roland eszenatik ateratzen dira. Geroxeago musikarekin frankoak sartzen dira, haien lekua hartuz; gerra egiteko prestatzen dira.) KARLOMAGNO: (Albotik) Ene gudari lagun azkar eta zintzoak, burrukatzea eskatzen du Frantziako Inperioak. Zaragozako Musulmanek gaituzte traiziotu, horregatik gure ohorea dezagun hemen xuritu. Frantziako gudariak kristau zarete azaldu, eta nere bedeinkazioa jainkoaren izenean hartu. (Honek kantatzen amaitu bezain laister gerra egiten dute.) (Bataila aldi bat egin eta bi buruzagiak honela mintzo dira.) ROLAND: Al Husain, azken eskaintza bat; Zaragoza hiri hau libra zaiguzu, eta zuen armada ihesi joaten utziko dugu; bestela denak erreaz suntsituko ditugu. AL HUSAIN: Nere soldaduok, zuei mintzo natzaizue... zer diozue Rolandoren eskaintzaz? (Soldaduek protestaz lurra zangoez zanpatzen dute.) AL HUSAIN: Horra gure erantzuna, Rolando. ROLAND: Hala denez gero, hor izango zarete denok gaur berean tripak irekiak eguzkitan lehortzen. AL HUSAIN: Gu lehortzen eta zuek usteltzen. Ez bait zarete on usteldurako baizik. ROLAND: Puska ditzagun horiek! Ala gurekin! MUSTAFA: (Belaunikatuz bere errezuan ari da; Roland eta Al Huseinek solasa bukatzean altxatzen da, eta besoak zabaldurik honela dio.) Ala! Ala! bete zazu gure soldadutzaren nahia. (Berriro bataila egiten dute.) MEZULARIA: (Batailan atseden bat egitean, mezularia musika bereziarekin sartzen da, Karlomagnoren aurrera hurbilduz.) Ene Enperadore Karlomagno haundia, notizia txarrak dakartza zuretzat: Witerkin berriro Sajonia aldera bihurtu da. Sajondarrek onartzen dute haren buruzagitza; zuk prestatutako soldadutza zafratzen ari dira. Zuk han utzitako gobernariek zu berriro itzultzea nahi dute, Sajoniara bakea berriro itzul dadin. KARLOMAGNO: Lagunak, Sajoniara bakea itzuli behar dugu. Zaragoza honetan ez dugu ezer irabazteko, eta gure soldadutzaren gastuak egunetik egunera gora doaz. Nere komandant Roland, eman agindua berriro Sajoniara itzultzeko. Suleiman gobernari, markako gobernari guziak bildu, zuekin mintzatu nahi baitut. (Karlomagno ez gainerako guztiak irtetzen dira; eszenarioan Karlomagno alde batetik bestera serioski ibiltzen da. Musikarekin, Roland, Eggiar eta lau gobernari musulman sartzen dira, eta Karlomagnoren aurrean jartzen.) KARLOMAGNO: Gobernari jaunok, zuen nahia betetzeagatik aurkitzen gara hemen; zuek eskatu, eta gu etorri, zuen hitzetaz fidatuz; baina (ozenki mintzatuz) hutsa, gezurra, honear etorri eta ateak itxirik aurkitu; ez duzue emandako hitza bete, egintako tratua hautsi duzue. Horregatik nere soldadutzaren ordainketa eskatzen dizuet; aurrenean onez, edo onez nahi ez baduzue, zuen buruak gure soldadutzaren jostailu biurtuko dira. GOBERNARI BATEK: (Musulmanak beldurtzen dira, eta erabakia harturik.) Zuk agintzen duzun bezala egingo da. KARLOMAGNO: Baina nola ez naizen zuetaz fidatzen, Suleiman gobernaria nere menpean geldituko da, zuek neri ordainketa egin arteino... Roland, Eggiar, hartu Suleiman zuen menpean, nik agindu arteino. (Denok musikarekin ateratzen dira.) XI Mezulariak dio bere albistean jendea altxa dela gogor Sajonian. Lehengo lekutikan jartzeko bidean, hango soldaduak dira beharrean. Iruñetik barrena berriz soldadutza, ez da noski alaitu Nafarren bihotza. Jendeak begirada gogor ta zorrotza, indarkeriaz zegon nagusi arrotza. Karlomagnok berekin harro baten grina, jendeen hoztasunak eman dio mina; hortatik sortu zaio sufritu ezina, porrokatzeko agindu Nafarren Iruña. XII (Eneko eta Eneko Arizta alde batean, Ximena eta Oneka beste aldean.) ONEKA: Mila esker eman didazun babesarengatik. Orain nabaitzen dut bihotzean umezurtz gelditzearen pena nolakoa izaten den. XIMENA: Zure penak nereak dira; oinazean lagun nauzu. ONEKA: Aita hila... etxea galdua... herria desegina; bai al da tristeagorik? XIMENA: Oneka, pentsa zuhaitz zaharrari kimu berriak sortzen zaizkiola. Ez penatan eta saminean murgildu. Kopeta altxa geroari. Denborak gure onera bihurtuko gaitu. ONEKA: Hortan nago ni ere, baina ikusi bazenitu odol-zale pizti haiek... Ibilitako tokiak nabari dira... bidetan gurutzetuak, emakume bortxatuak... bazter guzietan hil-hotsa besterik ez da entzuten. XIMENA: Oneka, orain salbo zara, ez beldurrik izan. Jar zaitez zure etxean bezala; nere seme Ariztari atsegin zaio zu hemen gelditzea. ONEKA: Berriro mila esker. Burrunda hau pasa arteino hemen geldituko naiz; baina nere tokia han dago... Iruñean. Hura lehen zena bihurtzen... (Hauek solasa bukatu eta beste ertzekoak hasten dira.) ENEKO: Mintza zaitez eta gertatuen berri emaidazu; sakeoaren ondoren honera etorri direnak, Iruñeako gertakizunetaz bakoitza kontakari bat da. ARIZTA: Ez dakit honera etorri direnek zer esango zuten, baina gogoratzeak goibeltasunez betetzen nau. Nondik hasi eta zer esan... Dena bukatua dago. Iruñeatik Zaragozarainoko bazter guztiak frantses gudariz beteak daude. ENEKO: Honera etorri direnek diotenez, Otsoa eta hango buruzagiek bertan heriotza aurkitu omen dute. Egia al da hori? ARIZTA: Bai, aita; burruka luzea eta desberdina. Beren sabelak frantses ezpatak ebaki arteino defenditu dute Iruñea... Ezin esango du inork burrukari bizkarra eman ziotenik, zenbaitek bezala. ENEKO: Betidanik, gure kondairak erakutsi izan digu egiaz izan direla, badirela eta izango direla azken trantzean burrukari bizkarra ematen diotenak. Horien indarra hutsean gelditzen da, hontzaren garrasia ilunpean galtzen den bezala... Jarrai zazu. ARIZTA: Inguru haietan kezkaturik gelditu dira; frankoek Zaragozan ateak itxiak aurkitu dituzte, eta egun batzuetan setiatua eduki dute. Baina berri batzuk jaso ondoren, Karlomagnok zerkua altxa du, eta joandako bidetik dator bere lurretara. ENEKO: Ez dut uste notizia txarra denik, esaten duzuna egia bihurtzen bada. ARIZTA: Zoritxarrez egia da; zoritxarrez diot, zenbait herritatik berriak iritsi baitira frankoak mendekutz bazterran sakeatzen ari direla. ENEKO: Ez dira horretara ausartuko. Gure izerdiarekin lurrari kendutakoa gurea da eta ez putre arrotz horiena. Ez dira Akitaniara berek uste bezain xamur sartuko. (Solasa bukatu eta argiak itzaltzen dira.) XIII (Carolingiar soldadutza Iruñeara iritsi da. Zaragozako frakasoek eta Sajoniako berri txarrek gorrotoa piztu diete, eta sakeo gogorrean ari dira, Iruñea beren atzaparretan hartuz.) AGUAZILLA: (Lehenik atabala jotzen du.) Roland, Karlomagnoren jaun komandantearen aginduz... Lehena: Iruñeako jendeak errenta bat ordaindu beharra daukala, hemendik aurrera soldadutza frankoa izango baita zuen interesen defendatzaile. Bigarrena: Jende guzia gonbidatua da berehala plaza kastillora biltzera; hor urkatuak izango dira, denen aurrean, hemendik ihesi joaten atzeman izan diren gizon batzuk. Jende guziak bere begiz ikus dezala zer kastigu duketen Frankoei oldartzen zaizkien guziek. (Argiak itzaltzen dira, eta atabal redoble bat entzunaz bi gizon urkatu ikusten dira.) KARLOMAGNO: (Argi batetara hurbilduz honela mintzo da.) Zuek, leize-zulotako jentilak, basoetako piztien antzekoak zarete, baina etorri zaizue garaia zibilizazioan sartzeko; gure ohitura eta erlijioa hemendik aurrera ezarriak gelditzen dira. ROLAND: (Bestea bezala argitara hurbilduz honela mintzo da.) Hemendik aurrera Frantziako Inperioan sartuak gelditzen zarete; zuen agintari bakarra Karlomagno haundia izango da. Akitaniari lotuak gelditzen zarete; Pabetik bidaliko dizkizuegu maisuak, rejidoreak, ohitura basatiak ahaztuz agintaritza sendo baten menpean ohituratzeko. (Bi buruzagiek beren iritziak ematean, eszenara kantaria sartzen da eta kantu bat ematen du.) KANTARIA: Hortxe sentitzen dugu negar zotin bat, jende zapalduaren samina. Egunsentia egunsentia lausoz estali dituzu gure begiak. Egunsentia egunsentia lausoz estali dituzu gure begiak. (Kanta bukatzean argiak itzaltzen dira.) XIV (Txalaparta apal entzuten da; eszenarioan argi bereziak pizten dira, eta antzeslariak honela ikusten dira; alde batean Karlomagno, Roland eta Eggiar zutik eta publikoari begira; beste aldean Eneko, Buruzagi bat, Buruzagi bi eta Eneko, Arizta, hauek ere publikoari begira.) ENEKO: Bilkura honen arrazoiak denek dakizkizue; etsaiek gure Iruñea eta beste zenbait hiri nagusi desegin eta sakeatu egin dituzte. BURUZAGI BAT: Ezin daiteke horretaraino makurtu; dignitatea edo herrikoitasunik badugu ezin dugu gure anaien ontasunik lapurtzen utzi. BURUZAGI BI: Gure senideak larru-gorrian utzi dituzte, zakur maltzur horiek goseti direlako; momentu honetan burrukatu beharra dago, denontzat etsai dugunaren aitzinean ezin dugu atzera egin. ARIZTA: Gure baitan, aitzinean burruka besterik ez da. Azken berriak honela dira: Frankoak bi zati eginik heldu dira. Lehen zatian, Karlomagno bere soldadutzarekin; bigarrenean, konboia, Rolandoren agintapean. Bigarren hau geldiago dator, lurraren egiturak ez die laguntzen, daramaten tresneria izugarria baita. BURUZAGI BAT: Gaua Auzperrin pasako dute, eta hurrengo egunean Ibañetako mendia pasa beharra izango dute; eta Ariztak esan duen bezala, Altabizkarko lepotik konboia pasatzerako Karlomagno bere soldadutzarekin sei bat ordu aurretik joana izango da seguraski. ENEKO: Gure jokoa baza batera jokatu beharra dugu, aurrez-aurre ekiteko indarrik ez baitugu; nere iritziz, Altabizkarko lepora konboia iristean guk han egon behar dugu; gure indarra sorpresan datza. BURUZAGI BI: Eta etsaiekin ez dugu gupidarik izan behar; konboia desegin, eta bertan daramaten lapurketa gurekin behar dugu eraman jabeari berriro itzultzeko. ARIZTA: Karlomagno itzultzean, heriotza besterik ez du aurkituko; gu bitartean mendi zokoetan gordeko gara. ENEKO: Eta bakoitzak kontuan har dezala gure Jaungoikoak gizonari eta gizaki bakoitzari lur puska bat eman diola herri sendo bat egiteko, eta ez Frankoen eta beste inoren menpean egoteko. (Alde batekoek solasa bukatzean bestekoak hasten dira.) EGGIAR: Zuen herria ttikia da eta edozein soldadutzaren menpean egongo da beti. Gure eskaintza ez duzue onartu: Akitaniako zati bat eginik egon. Hango jakintza eta giza moldea zuei eskaini zaizue, baina alferrik. ROLAND: Oihanetako gizon jentilak, ezin konpreni dut zuen jokaera. Gure haunditasunaren babesa, gure jakintzaz hornitzea, gure legeen bidez zuzenduak izatea eskaini, eta zuen hoztasuna besterik ez dugu lortu; gure Enperadorea azaltzean zuek ihesi egin ohi duzue. KARLOMAGNO: Alferrik da mintzatzea; hemen egitekoa egin dugu, Iruñea hau desegin. Jende basatiak, behingoz ikaseraziko dizuegu irabazleen errespetoa gordetzen. Zuen erresuma txiki hau ez da itsas zabalean azaltzen den lur puska bat baizik. Hego aldetik musulmanak eta Ipar aldetik gu, zuen amets liluragarriak eta bizikera basatia aldatu beharrean izango zarete. (Solasa bukatzean argiak itzaltzen dira.) XV (Eszenarioan argi berezi bat pizten da, eta bertan zutik lehengo lau gizon euskaldunak ikusten dira.) BATEK: Oihu bat aditua izan da euskaldunen mendien artetik, eta etxeko jaunak, bere atearen aitzinean zutik, ireki ditu belarriak eta esan du: KANTOREA: Nor da hor? Zer nahi dute? BATEK: Eta txakurra, bere nagusiaren oinetan lo zegoena, altxatu da, eta Altabizkarko inguruak zaunkaz bete ditu. Ibañetaren lepoan harrabots bat entzuten da, hurbiltzen da, harrokak ezker eta eskuin jotzen dituelarik. Hori, urrundik heldu den armada baten burruma da. Mendien tontorretatik guziek errespuesta eman diote. Berek duten zeinua adierazi dute, eta etxeko jaunak bere dardoak zorrozten ditu. KANTOREA: Heldu dira. Zer lanzazko sasia! Nolazer-nahi kolorezko banderak haien erdian agertzen diren! Zer tximistak ateratzen diren horien armetatik! Zenbat dira? Haurra, konda zak ongi. KOROAK: Bat, bi, hiru, lau, bost, sei, zazpi zortzi, bederatzi, hamar, hamaika, hamabi, hamahiru, hamalau, hamabost, hamasei, hamazazpi, hamazortzi, hemeretzi, hogei. BATEK: Hogei eta milaka oraino. Horiek kondatzea denbora galtzea litzateke. KANTOREA: Hurbil ditzagun gure beso-zainak, errrotik atera ditzagun harroka horiek. Bota ditzagun mendian behera horien buruen gainera. Leher ditzagun, herioaz jo ditzagun. LAU GUDARI: Zer nahi zuten gure mendietarik Iparreko gizon horiek? Zertarako jin dira gure bakearen nahastera? Jainkoak mendiak egin dituenean nahi izan du hetatik gizon arrotzik ez pasatzea. BATEK: Baina harrokak biribil koloka erortzen dira, tropak lehertzen dituzte. Odola xurrutan badoa; haragi puskak dardoetan daude. O, zenbat hezur karraskatu! Zer odolezko itsasoa! (Argia dagoen tokira Roland sartzen da. Zaurituta dator.) ROLAND: (Heriotsu mintzatuz.) Orreaga! Andre Mari eguna! Zazpirehun eta hirurogeita hamazortzia! ... Egun hau... egun hau bai izan dela oroitzeko eguna! Nafarrek Karlomagno zafratu... Nork usteko zuen Nafarroa txikiak errauts zezakeela Europa guzia ikaraz daukan gure armada! Nere soldadu guziak hilak edo ihesi joanak leku madarikatu honetatik. Nik hemen, hemen hil behar! Nere ezpata sonatua, Durandal nere ezpata, nere biziko laguna deusetako ez on... nere besoak ez gehiago aski indarrik hori altxatzeko ere... NAFAR GUDARIAK: Roland, Roland! ROLAND: Nor da hor! Nork deitzen nau? NAFAR GUDARIAK: Roland, non daude Iruñean azaltzen hituen molde harroak? ROLAND: Orduan nagusi gintuan... Orain zuek zarete! NAFAR GUDARIAK: Ez, Roland, ez gaituk nagusitu; gure indarra ez duk gizonak hiltzeko, gure sendiak, lurrak eta gainerakoak defendatzeko baizik. ROLAND: Hil nazazue... Durandal nere ezpata (maginatik atereaz bere bihotzaren gainean jartzen du) zuen eskuetan... zanpa, bultza... bihotza ebaki arteino. NAFAR GUDARIAK: (Roland bere ezpata gorputzean sartzen ari den bitartean, koroako gudari nafarrek honela diote.) Gizonak menperatzen erabili duzun Durandal ezpata berak kenduko dizu azken arnasa... Gizonak, herriak menperatzeko indarkeriaz baliatzen direnek, zugan har dezatela exenplu eta ispilu. KANTOREA: Eskapa, eskapa indar eta zaldi dituzuenok! Eskapa hadi, Karlomagno errege, hire luma beltzekin eta hire kapa gorriarekin. Hire iloba maitea, Errolan zangarra, hantxe hila dago; bere zangartasuna ez du beretako on izan. Eta orain, euskaldunok, isur ditzagun gure dardoak eskapatzen direnen kontra. Badoaz! badoaz! Non da bada lantzazko sasi hura? Non dira haien erdian ageri ziren zer nahi kolorezko bandera haiek? Ez da gehiago tximistarik ateratzen haien arma odolez beteetarik? Zenbat dira? Haurra, konda zak ongi. KOROAK: Hogei, hemeretzi, hamazortzi, hamazazpi, hamasei, hamabost, hamalau, hamahiru, hamabi, hamaika, hamar, bederatzi, zortzi, zazpi, sei, bost, lau, hiru, bi, bat. KANTOREA: Bat bakarrik ez da bizirik gehiago agertzen. BATEK: Akabo, etxeko jauna, joan zaitezke zure txakurrarekin zure emazte eta haurrak besarkatzera, zure dardoak garbitzera, eta gero ohearen gainean etzan eta lo egitera. Gauez arranoak joango dira haragi puska lehertu horiek jatera, eta hezur horiek oro xurituko dira eternitatean. (Argiak itzaltzen dira.) XVI (Bat irrintzia botatzen ari dela, antzeslariak eszenariora sartzen dira eta denek batera «zazpi jauziak» dantzatzen dute; dantza bukatu eta antzeslariak publikoari begira gelditzen dira. Bitartean narradoreak aurreratuz azken agurra egiten du.) NARRADOREAK: Antzerki honen bukaera horrelaxe da iritsi gustatu zaizuen ala ez behar duzue iritzi. Antzerki hau egitea jarri zitzaigun buruan eta moldatua dago gure ahalmenen neurrian. Agur, euskal, senideok, gaizki esanak barkatu eta euskaldun jator orain bezala jokatu. Horrela bukatzen dugu, jende agurgarria beste bat arte agur, gora Euskal Herria. |
