|
«LAÑO» TA «IZAR» PRÓLOGO LIZARDI'TAR XABIER (Recítelo una muchacha, cuando el público Señoras y señores... O bien: Jaunak eta andreak, como se dice en vasco, poniendo primero a los hombres, que son lo más importante del mundo, mal que a nosotras nos pese... Señoras y señores... Jaunak eta andreak: ¿me dejaréis que os cuente un cuento?... ¿Sí?... Pues, escuchad. Una tarde de jueves jugaban niños y niñas en el campo. Y no se hartaron de jugar hasta que anocheció. Entonces floreció en el cielo la hermosa luz azul de la estrella Venus —Artizarra— bajo ella se veía una nubecilla, arrebolada aún por los últimos rayos de sol. La chiquillería admiró aquel espectáculo, y, cantando un viejo aire vasco, se decía: «¡Quién pudiera subir al cielo y cojer esa estrella! ¡Y envolverla luego en esa nube tan bonita!... Pero, qué le vamos a hacer... Cuando artizarra aparece en el cielo, aquí abajo se convierten en estrellitas las luciérnagas, llos ipurtargis... Cojamos, pues, ipurtargis, ya que no podemos alcanzar las estrellas de verdad...» Pero un hada, amiga antigua del pueblo vasco, había escuchado conmovida la canción, y se presentó a los niños. Y díjoles que les iba a contar la historia de la estrella y la nube, de Izar eta Laño. Izar y Laño eran dos hermanitos, chico y chica. Eran como dos pequeños trovadores que cantaban a todas las puertas bellas canciones vascas, recibiendo en pago dádivas sabrosas. Y hé aquí que un día llegaron a un hermoso palacio. A cantar, como siempre. Pero les detuvieron. La dueña del palacio, una reina hermosa, estaba enferma, muy enferma, porque la mala volluntad de un su enemigo la tenía embrujada. Entonces, Laño e Izar van donde su amiga el hada: la misma que miles de años después ha de contar a los niños de hoy este cuento, y ha de contarlo en euskera, porque nunca aprendió otra lengua. Y el hada les dice: «La reina puede sanar, pero hay un solo medio: hacerle sorber la hiel del dragón terrible de Lezebeltz.» Laño —¡animoso mutiko!— se apresta a ello. Toma un hacha de plata, de manos del hada, y se encamina a Lezebeltz, que es una negra cueva. Le acompaña su hermanita, que también es muy decidida... Por ocultas veredas sígueles el hada, con muchas otras amigas de igual condición. El combate es tremendo. Pero Laño vence. Al lllegar a este punto del cuento, es probable que los chiquillos se entusiasmen y se pongan a danzar de puro gusto. Mas, muy pronto, un rumor fúnebre los detendrá. Y sabrán que Laño ha muerto también, desangrado por los horribles zarpazos que le dió el dragón. Y entonces vendrán las otras hadas (¡ya vereis qué guapas!) trayendo el cuerpo del pobre chico, seguido de la hermana inconsolable. Y lo cubrirán de flores. Y el hada mayor concluirá su cuento, diciendo: «¿Sabéis que fué de Laño y de Izar?» Pues, como ésta no le quitaba los brazos del cuello, con objeto de que no se separasen los elevamos al cielo, y al chico lo convertimos en nube arrebolada (laño) y a la niña en brillante estrella (izar). Y ahí los teneis desde entonces decorando nuestros más bellos crepúsculos. Pero lluego el hada dirá algo de mayor sustancia. Se dirigirá al público, a vosotros, señoras y señores, jaunak eta andreak, y, os, dirá: «La noche viene: el fulgor de la nube y de la estrella va apagándose. En nuestros montes ya no resuenan tan bellas como antaño las canciones de la Patria. Pero... vuélvanse estrellas los ipurtargis que estos niños han cogido, y nuestra noche será estrellada, claro heraldo de un amanecer radiante. Euskaldunes: sedlo cada vez más, y Dios esté con vosotros.» Esta es la pequeña leyenda que vais a ver escenificada. Bueno...; pero ¿no me aplaudís? «LAÑO» TA «IZAR» (IPUI ANTZEZGARIA) I. ANTZEZTOKIA. Landa. Ilun-nabar. LENENGO IKUSGAIA (linterna-plaka): ortzian izar eder bat, azpian odei gorrizta duala. IPURTARGIAK: or-emenka, ingutuko sasi-larretan. NEXKA-MUTIKO TALDEA: zapia jasotzerakoan, margo-izpi aulez erdi-argitu ta nabarmenduak, zortzi bat nexka ta beste ainbeste mutiko, artxai ta artxai-andre jantzian. ORKESTAZ TA ABESTIZ: zapia jasotzeaz bat orkestak laguntzen diela ekin bekiote nexka-mutikoek «Artizarra zeruan» abesten: NEXKA-MUTIKO TALDEAK: Artizarra zeruan agerrtzen danean, ipurtargia ere izar da lurrean. O, zein eder, goikoa ba'gendu mendean: odei gorrizta ortan bil genezakean...! Ipurtargia ar zagun, (Bi aldiz.) besterik ezean. ORKESTA UTSAK jarrai bezakio. DANTZA-ANTXEAN urbildu bitez nexka-mutikoak inguru-sasietara. IPURTARGIAK ATZITUZ betoz betiro erdira, eresiaren ariora argiok darabilzkitelarik. II. ORTOTS LARRIA (acordes-trueno), orkestak. ARGITU BEDI ANTZEZTOKIA, tximistaz bezela, bat-bateko. MAITAGARI BAT agertu bedi, atzetik, bekokian izar urdiña duala. Betor aurrera, txikiek, agurka, bide-egiñaz, esku-argiak luzatzen dizkiotela. MAITAGARRIAK: Gabon, maiteok. Zuen ots gozo orrek erakarri nau basotik. Arrigaria! Gaur dan egunean, euskal-kanta zaarrik dakiten umeak!... Nortzu zaituet, ba, aingeru eder oiek? MUTIKO BATEK: (Aldamenekoa ukalondoaz jotzen dula) Esaiok ik. BESTE MUTIKO BATEK: (Lengoari.) I ni baño aundiagoa aiz! NEXKA BATEK: (Aldamenekoari.) Au ez den errikoa... BESTE NEXKA BATEK: Enee, ez! Olako andre apañik!... MAITAGARRIAK: Etzerate ausartzen? Ez bildur izan. Maitagarri bat nazue: eztizuet ezer txarrik egingo... Ia! Ik, txikien orrek, esango diak: nortzu zerate? GUZIEK: (Parre-purrustaka.) Eneee!... Pottolooo!!... POTTOLO'K: (Urrats bat aurrera.) Andrea: euskaldun jatorren aurrak gaituzu. Argatik dakigu euzkeraz; argatik ere, euskal-kanta eder-askoak... MAITAGARRIAK: Ederki, Pottolo maxail-gorri! Txalo Pottolo'ri, ta txalo bere lagunei!... Baña orain, esadazute: abesti zaar gozo oiek nork asmatuak diran ba'aldakizue? NEXKA BATEK: Gure erriko Manttoni zaarrak, andrea! (Mutillek, par-algara aundia) MUTIKO BATEK: Tuntuna alena!... Ez, andrea, ez: Elizako organista jaunak! (Nexkaen parre-algara aundiagoa) MAITAGARRIAK: Ez dezute asmatu: ez nexkaak eta ez mutillok. Ik bai-ote-dakik, Pottolo, ain jakintsu aizen orrek? POTTOLO'K: (Buruari azka, lotsatu-askirik) Nik,... egia esan,... orrenbeste ez dakit, andrea... MAITAGARRIAK: Ez?... Exeri, ba, guziok, eta nik esango dizuet ipui bat..., ederragoa! (Txiki guzik exeri bitez lurrean.) Ikusten al-dituzue zeruan izar eder ura, ta, beean, laño gorrixta bat?... Oietxen ipuia esan nai dizuet, ba: «Laño» ta «Izar»-en ipuia, alegia. Bein bai-omen-ziran, orain milaka urte, zuek bezelakoxe anai-arrebatxo bi... Gau ta egun mendirik-mendi zebiltzan. Ara! bertan agertu... BIGARREN ARGI-IRUDIA (Linterna): «Laño» ta «Izar» mendiz-mendi. Nexka-mutikoek: Ooooiii!!... (Esku-argiak ikusgaiari zuzenduz.) MAITAGARRIAK: Mutikoak «Laño» zun izena: nexkaak, «Izar». Atariz-atari —naiz baserri, naiz torre-etxe— alkarrekin kantatzea zuten bizimodua. Amaika sagar eder, amaika lukainka gorri, ta txerriki gozo, ta ollanda zuri, ta gazta guri... sartzen zituen aiek zorro aundi batean! (Nexka-mutikoei begiak biribiltzen zazkie.) Bañan... ORKESTAK, ukaldi labur bat (acorde preliminar.) ... entzun, entzun, «Laño» ta «Izar» kantari. «NIK BADUT MAITEÑO BAI» urrutian, bik abestua, beetik ORKESTAK laguntzen diela. BIGARRENEAN, NEXKA-MUTIK0 GUZIEK abestu bezate, abestiaren arlora esku-argiak darabizkitelarik. IXILLUNEA. Berriro guziak maitagarriarengana adi. Beñola... jauregi eder batean ateetara ziralarik... IRUGAREN ARGI-IRUDIA (Linterna): Jauregi-aurrean. NEXKA-MUTIKOEK: Oooiii!! (Leen bezela). MAITAGARRIAK: Bertan erregin gazte eder bat gaixorik zegoala jakin zuten... Oso gaixorik eze, etsai zital batek begizkoa egiñik baitzegoan. Ordun —adiskide baininduten— badatozkit basora galdezka, ¡a erregiña iñola sendatu al-ziteken... Nik, baietz: baña, artarako, «Lezebeltz»eko dragoi izugarria... POTOLO'K: (Lurretik jaikiaz) Andrea: Gure aitak «irantsugea» esaten du, ta ez «dragoia»... NEXKA-MUTIKOEK: Txissst!!!... MAITAGARRIAK: (Parre-algaraz) Bai?.,. Ondo zeok, Pottolo... «Irantsuge» esan zagun ba... Izan ere, oraingo umeok badakizute gauzez! Lezebeltz'eko irantsugea, ba, il bear zutela esan nien: ta aren beazuna erregiñari jan-arazi. «Laño'k» bereala, baietz: berak ilko zuala! LAUGAREN ARGI-IRUDIA (Linterna): Zilarrezko aizkorez. Eman diot, bada, zillarrezko aizkora zorrotz bat, eta an abiatu dezute bildur aundirik gabe, Lezebeltz'erako bidean barrena, «Izar» lagun zuala. Ni ta beste maitagarri asko, aiek oartu gabe, atzetik jarraika ginjoazkien. Ontan, eldu gera Lezebeltz'era. BOSGAREN ARGI-IRUDIA: Lezebeltz. NEXKA-MUTIKOEK: Oooiiii!!... (Leenetan bezela.) MAITAGARRIAK: Dragoia... (ai! «irantsugea»... Barkatu, Pottolo) esnatu-berria zan. Irten digu bidera... Ai, ai, ene! Ango iskanbilla larria, ango burruka gaitza!! Gogoratu utsak zoratu-arazi bear nauela uste!... ERESI NAASI ANTZEZKORRA jo lezake orkestak, azpitik, maitagarriak liskarra edeslu-bitartean. TXIKIAK URDURI ta gero ta adiago. Sartu zaio arin «Laño»... Jo irantsugea aizkoraz, ta jas! larru lakarrean irrista... Altxa da erdika pizti zital ura, sabel nardagarri gañean, ta... —Jainkoa bezak lagun, maite!— erpe zorrotzaz atzitu dio iztarra, ta goitik beera urratu... Baña, mutillari... bost ajola!... Amorru aundiagoz an dijoakio berriro... Zanko giarren gañean luzatu du gorpuztxoa, luzatu, luzaatu...! Gorputz-gañetik, besoak goitu ditu, aizkorari itsatsita... Ta, alako batean..., dzast! aizeari txistu eragiten ziola, orra amildu bat-batean aizkora, irantsugeari kaska-ezurra autsi, ta zillarra lurpean ezkutatu arteraño! SEIGAREN ARGI-IRUDIA: «Laño» garalle. Ta, orra non dezuten irantsugea burutik lurrari josita, izatz kozkorduna azken-larriez astintzen! NEXKA-MUTIKOEK: (Poz aundiaz lurretik jeikiaz) Gora «Laño»! Gora, gora, goraaa!!... EZPATA-DANTZA mutillek, erdian, nexkaak inguruan, esku-argiak goruntz, dituteta. INGURUTXOA, bereala, guziek elkarrekin. ORKESTAK lagunduta. BAT-BATEAN, ORKESTAK ostots bat. ZAZPIGAREN ARGI-IRUDIA: «Laño» ilda, «Izar» negarrez. TXIKIAK GELDI IL-ERESI LABURRA. (Il-eresi ori egin diteke, «Nik badut maiteño bat»'en bigarren zatia zerbait ukitu ta «tono menor» dalakora biurtuz.) MAITAGARRIAK: Negar..., negar..., negar!!!... Negar egizute, nere txikiok! Il baita «Laño»..., ill baita!!..., il!!! zauri izugarri artatik odolez uztuta!... TXIKIEN ITUNA ta negarra. MAITAGARIAK: Atozte, maitagarri adiskideak: atozte, «Laño» ederraren gorputza zuekin dakartzutela... ARGITASUN BIZI bat-batekoa. LAU MAITAGARRI sar bitez atzetik, bekokian izar urdin bana, «Laño» ¡lda, dakartela. IZAR betor gorputzaren atzetik, atsekabez, BESTE LAU MAITAGARI, guzien atzetik, eskuan lore eder batzuk dituztela. Atozkit zu ere, Izar gaxo biotz-erdibitua!... Ta zuek, nere lagunak, gorputza estali zazute lorez. GUZIEKIKO TALDEA: etziñik «Laño», «Izar» aldamenean belauniko, inguruan nexka-mutikoak SAGAR-DANTZA dantzatuz, maitagarriak —esalea ez besteak— irauli bitzale loreak gorputzaren gañean. GUZIEK GELDIRIK osatu bezate talde ikusgarria. Laguntxoak: gure ipuia amaitu dezagun... Erregiña sendatu zan, guk irantsugearen beazuna emanda. Baña «Laño» ta «Izar» eder aietaz ez dakizute zer gertatu zan. «Izar»ek etzituan besoak «Laño»ren lepotik azkatu nai... Ordun, betirako alkarrekin egon al-zitezen, zerura jaso genitun, bata laño gorrizta biurtuz, ta bestea artizar eder... Ortxe daude arrezkero, euskal-illunabar ederrenak apaintzen. Orain ikusi, nere maite txikiok... Lañoa ta artizarra itzaltzen ari dira... Gaua badator... Gure mendietan «Laño» eta «Izar»en ots zaar ezti aiek auldu egin dira, ta ia aaztu... Sasian bildu dituzuen ipurtargiok biurtu bitez izartxo zuen eskuetan, ta gure gaua ez da izango beltz: gau ozkarbi, gau izartsu, goiz eder baten aurrelari, bai, izango da. (Entzuleai zuzendu bezazkie urrengo itzok). Euskaldunok euskaldunagotu zaitezte, ta zuen kanta zaarrekin batera iraun beza euskera zaarragoak egunen azkeneraño!... ORKESTAK: Lenbizi «Nik badut maiteño bat» oroitaraziaz. Gero, «Artizarra zeruan». ABESTU nexka-mutikoek urrengo neurtitzok, maitagarriek, aopeka, lagun ditutela. Artizarra zeruan aurki da izkutatu. Etxera sar gaitean: danak zai ditugu. Nundik zatoz, enetxo, amak esan digu: ipurtargiak jaso ta izartxo biurtu! Ipui bat, zein polita! amatxo dakigu... ORKESTAK jarrai bezakio, bakarrik. Agur, euskotar onok: Euzkadi maitatu! ORKESTAK jarrai beza, oiala, geldi-geldi eratxi bitartean. |
